جه‌نگی دژه‌ تیرۆر له‌سه‌رده‌می جیهانگیریدا

جیهانگیریی، بەوە ناسراوە کە جیهان بچوک ئەکاتەوەو، سەروەری (سیاده‌-sovereignty) ی وڵاتەکان دادەبەزێنێت و نایهێڵێت. سێ ڕەهەندی هەرە گرنگی ئەم پرۆسەیە، جیهانی خستۆتە شڵەژان و ژێر پرسیارێکی زۆرەوە ، ئەوانیش:
یەکەم/ ئابوریی و ئاڵوگۆڕە داراییەکان 
دووەم/ تەکنەلۆژیاو داهێنانی نوێ 
سێهەم/ بەریەککەوتنە کلتوریی کۆمەڵایەتییەکان. 
لەدوای هێرشی (11 ی سێپتەمبەر) ی قاعیدە بۆسەر بورجی بازرگانی جیهانی لە نیۆرک، ئیتر تیرۆریزم و جیهانگەرایی، لەناوەندە هەواڵگریی و ئەکادیمی و تینک تانکەکانی خۆرئاوادا ، بەتەوای کەوتە بەر نەشتەری باس و لێکۆڵینەوە. بەجۆرێک تیرۆریزم لەهەر شوێنێک بێت لەڕێگەی سود وەرگرتن لەتەکنەلۆژیاو داهێنانەکانی خۆرئاواوە، مەترسی بۆسەر خودی جیهان دروستەکات، ڕاستەوخۆ دەبێتە ماددەو تۆپیکێکی نوێ لە پەیوەندییە نێو- دەوڵەتییەکاندا. ئەگەر لەئایندەیەکدا تاقە یەک هۆکار ببێتەهۆی هەڵوەشانەوەی سیستەم و یاسای نێودەوڵەتی، یا چاوێک بە هەیکەل و ئامرازو شێوازەکانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا بخشێنرێتەوە، ئەوا هۆکارەکەی قەبەبونی ئەمریکاو جەنگی تیرۆرە لەبەرامبەریدا، ئەمە بۆیە جیهان بەپەرۆشەوە لە جموجوڵەکانی تیرۆریستان بەئاگایە. 
تیرۆریستان، تەکنەلۆژیا و چەکەکانی خۆرئاوا دەکەنە ئامرازێکی کارئاسانی بۆخۆیان، حکومەتەکانیش لەڕێگەی مانگی دەستکردو تەکنەلۆژیاوە بەتەواوی چاودێریی نەخشەو پەیوەندییەکانی بەرەی تیرۆر ئەکەن، ئەو شوێنانە دەپێکن کە تەکبیری تیادەکرێت، ئەودەرگایانە دەزانن کە یەکەیەکەی سەرکردەی کۆنەبەعسییەکان لێی دەچنە ژوورێ یان خۆیان ئەیانخەنە ژوورەوە!. 
سێ خاسیەت هەیە، جەنگی دژە تیرۆر ئەکاتە جەنگێکی مەترسیدار و درێژکراوە کە لە ڕاستیدا ئەمانە خاسیەتی خودی تیرۆریزمن:
یەکەم/ پشت بەستون بەئایدۆلۆژیایەکی دیاریکراوی حەددی کارئەکەن، مەسەلەن لای داعش ئاینی ئیسلام و بیری ئوسوڵی سەلەفی پەڕگیرە. 
دووەم/ ووزە بڕن ( ئستنزاف ). واتە زۆربەی کات بەشێوەی مەیدانی ناجەنگن، بەڵکو هەمیشە ناحەزو بەرامبەرەکانیان وەڕس دەکەن، ترس و قەلەقی لەناوهێزەکانی بەرامبەردا دروست ئەکەن، تا ووزەی لێ دەبڕن. 
سێهەم/ سیفەتێک کە مامەڵەکان قورس ئەکات ئەوەیە تیرۆریزم « موخاتەبی نییه» یانی شتێکی نییه ناوی وەزارەتی کاروباری دەرەوە و ڕێگای دیبلۆماسی و ئاشتیانە بێت. 

کۆنسێپچواڵێزڵیشن: تیرۆر، تیرۆریزم، تیرۆریست
یەکێک لەو گرێ کوێرانەی جیهانی دواکەوتوو یان بەشە باشورییەکەی گۆی زەوی بەگشتی بەدەستیەوە ئەناڵێنن، ئەوەیە بڕوایان بە تیۆریزەکردن نییه، هەموو شتێک بە بێ تیۆرییەک ئەچێتە ڕێوە، مەسەلەن: ئێستا لە دەزگای ئاسایشی عێراق یان هەرێمی کوردستان، یاخود سامانە سرووشتیەكان، یان پەیوەندییە دەرەکیەکانیان بپرسە: ئەو تیۆرییە چییه کە لە پشت ڕەفتارەکانی ئێوەوەیە بۆ لەمس کردنی کێشەکان یا بۆ ئەوەی کاروبارەکانتانی پێ هەڵبسوڕێنن. ؟. بێ شک ( …هیچ…!. ). بۆ نمونە بڵێ دیاردەی بۆکۆحەرام لە نەیجیریا، ئوم شیرینکۆ لە یابان، سوپای ڕزگاریخوازی کۆڵۆمبی، سوپای موحەمەد لە کشمیر، داعش لە عێراق و سوریا، بەرەی ڕزگاریخوازی فەلەستینی -PLO…. هەریەکێ (تەنها یەکێک) لەم دیاردانه وەربگرەو پێمان بڵێ مارکسیزم چۆن لێی ئەڕوانێ؟. مۆدێرنیزم چۆن سەیری ئەکات؟. ڕیالیستەکان و نیۆ- ڕیالیستەکان چۆن شرۆڤەی ئەکەن؟. لیبراڵیزم ئەڵێ چی؟. نیۆ- لیبرالیزم پێی ئەڵێ چی؟. تیۆرە دوو ڕەگەکان (هجین- Hybrid) وەکو تیۆری باڵادەستی سەقامگیریی – Hegemonic Stability Theory چۆن ئەم دیاردەیە مان بۆ لێک ئەداتەوە. ؟. و… ئیتر ئاوا. 
چارلیس تیلی – Charles Tilly لە کۆمەڵەی کۆمەڵناسانی ئەمریکی چەمکەکانی تیرۆر، تیرۆریزم، تیرۆریست، جیا ئەکاتەوە، جیای ئەکاتەوە وەک هەر خۆی سێ کۆنسێپتی جیایە، بەپێی ئەدمۆسفێرو حاڵەتی سیاسیی و کۆمەڵایەتی، بۆ نمونە ئۆکسفۆرد، پێنتاگۆن، ئەنجومەنی ئاسایش و زۆربەی جیهان لەسەر ناسینەوەی «تیرۆر- Terror» وەک دیاردەیەکی ڕێککەوتون، ئێمە چۆن بڕیار بدەین کە ڕووداوێک یان دیاردەیەک تیرۆریستیە، کۆکن لەسەر ئەو پێناسەیەی کە هەر ڕووداوێک « توندوتیژی» تیا بەکارهات و « کرایە سەر خەڵکی سڤیل» و « مەبەستێکی سیاسی لەپشتەوە » بو ئەوا لەلایەن هەرکەسێک بێ و هەر دەوڵەت و ڕێکخراوێک بێت پێی ئەوترێت تیرۆر و ڕووداوەکەش مادام ئەو سێ مەرجەی تیایە تیرۆریتستیە. 

جەنگی دراو و جەنگی دژە تیرۆر
ئاماری جیاجیا هەیە سەبارەت بە تێچووی جەنگی دژە تیرۆر، دروسترینیان ئەوەیە کە نەیشناڵ ئینترێست – National و زانکۆی ئیفی لیگ باسی ئەکەن، لەوەدا لە (11ی سێپتەمبەری 2001 ەوە تا سەرەتای 2019) تێچوی جەنگی دژە تیرۆر (5،9) پێنج تریلیۆن و نۆسەت ملیار دۆلار بوە لەسەر ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا. ئەمەش ژمارەیەکی فەلەکی زۆر گەورەیە. جگە لە تێچوی ئەم جەنگە لە سەر جیهان بەگشتی زۆر زیاتربوە، هەموو کاتژمێرێک جەنگی دژە تیرۆر ملیۆنەها دۆلار لەسەر مرۆڤایەتی ئەکەوێت. ئەو پارەیەی ئەمریکا لە جەنگی عێراقدا سەرفی کرد نەتەوەیەکگرتووەکان لە ڕاگەیاندراوێکدا ئاشکرای ئەکات کەمتر لەو بڕە ئەتوانرا کێشەی ئاوی شیرین لە جیهاندا چارەسەر بکرێت، کە ئێستا زیاتر لە (1،2) ملیارێک و دووسەت ملیۆن مرۆڤ کێشەی نەبونی ئاوی پاکیان هەیە!. 
سعودیە، یەکێکە لەو وڵاتانەی هەم لە فرۆشی نەوت دا ناوی دێت، هەم لە هەناردەکردنی تیرۆر بۆ دەرەوەی خۆی، ئێمە لەم نوسینە بە ئەنقەست ناوی ئێران ناهێنین کە ئەویش کار لەسەر هەناردەکردنی شۆڕش یان توندوتیژی بە مەبەستی سیاسیی بۆ دەرەوەی خۆی کردوەو ئەکات. چونکە بەلای کەمی سعودیە لە سێ ساڵدا لە ( 2015 ەوە بۆ 2018) بەتەنها بایی ( 55) پەنجاو پێنج ملیار چەکی کڕیوە. بەشێکی زۆری ئەم چەکانەی لە کوشتنی هاوڵاتیە یەمەنیەکاندا تاقی کردۆتەوە، کە لە (2018) زیاتر لە (14) چواردە ملیۆن یەمەنی کێشەی برسێتی یان هەبووە بەهۆی جەنگەوە. 
ئەم ئامارو داتایانەی سەرەوە کە هەمویان بە نەخشە و هێڵکاری لە ئینستیوتی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی- MIRS کاری لەسەر کراوە، دەرخەری ئەوەن جەنگی دژە تیرۆر و جەنگی دراو ڕاستەوانە لەگەڵ یەک ئەگۆڕێن. 

جەنگی دراو و جەمسەرگیریی هەرێمایەتی
لەسەرووی ئەم بابەتە باسمان لەیەکێک لە ڕەهەندەکانی جهانگیریی کرد کە ئابوریی و ئاڵوگۆرە داراییەکانە، باسیش لەوە کرا کە تیرۆر بۆتە تۆپیکێکی جیهانی، لەمەش ئەولاتر کە لەنگەری سیستەمی نێودەوڵەتی لارەو خوارکردوەو، ئەم سیستمە جیهانیە شەکەت بووە، ئەوەیە کە « تیرۆر» وەک دیاردەو واقیعێک کە هەیە یەکە فەرمیە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتیەکان دڵداری لەگەڵ ئەکەن، جارێک وەک ئەوەی « چۆمسکی» ڕەخنەی ئەکات لە «غزو المستمر» دا کە سیستمە بەناو ئازادو دیموکراتەکان دڵداری لەگەڵ سیستمە تۆتالیتارو دیکتاتۆرەکان ئەکەن، جارێکیش ئەم یەکە هەرێمیانە تیرۆریزم وەک کارتێک بۆ دەست و نینۆک کردنی یەکدی بەکاردێنن!. بۆ نمونە بۆ داشکاندنی نرخی نەوت سوودی لێ ئەبینن، بۆ گەمەی جیۆپۆلەتیک و گەنەی بازاڕ لە دژی ئەوانی تری دەرەوەی خۆیان پاڵی پێوە ئەنێن. سەیری کە لە (2019) ەدا ئەوە هەر بەهای تومەنی ئێرانی نییه کە بە ڕێژەی (60٪) بەهاکەی خۆی لەبەرانبەر دۆلاردا لەدەستداوە، لەپاڵیدا لیرەی تورکیش (43٪) بەهاکەی خۆی بەرانبەر دۆلار لەدەستداوە، پیزۆی ئەرجەنتینی ( 51٫5 ٪) بەهاکەی خۆی بەرانبەر دۆلاری ئەمریکی لەدەستداوە، ڕۆبلی ڕووسی (16,7٪) و ڕوپیەی هیندی (11٫8٪) و ڕاندی باشوری ئەفریکا (19٪) و ڕیالی بەڕازیلی (21٫5٪) بەهاکانی خۆیان بەرانبەر دۆلار لەدەستداوە. ئەگەر تێبینی بکەین ئەوە سعودیە یە کە قسە لەسەر دابەزینی بەهای دراوەکەی ناکرێت، یەکێک لە هۆیەکانی ئەوەیە کە لە هەر دوو جەمسەرە جیهانیەکە چەک ئەکرێت. 
لە کۆتاییدا ئەوەی ئەمێنێتەوە، ئەوەی کە پرسیارێکی زۆر گەورەیەو، ئابوری و ئەنەلایزەرە ئابورییەکان هەندێ جار خۆیانی لێ ئەدزنەوە، پرسی «قەیرانی ناسنامە- Identity Crisis» یە، ئەمەیە ئایدۆلۆجیای کردۆتە ئیلتهابێکی ترسناک کە پرسی توندوتیژی و پێکەوە ژیانی لە جیهاندا ڕووبەرووی پرسیاری سەخت کردۆتەوە، ئەم قەیرانانەی دوای جەنگی سارد سەریانهەڵداوە ئەکرێ ناوی بنەین ڕووبەڕووبوونەوەی ئایدۆلۆجیا و ناسنامەی گەلان وەک سنورێک لەبەردەم بازاڕی ئابوری ئازادو ئەو شەپۆلە جیهانگیرییەی کە ئەڵێ سنور ناناسم!. پیاوە موخابەراتیەکان ڕێسایەکیان هەیە ئەڵێن ئەگەر لە ژوورێکدا هەموو دەرگاو پەنجەرەکان توند گیرابون، کەمێک تەپوتۆز لەسەر مێزەکانی ژوورەکە نیشتبو، ئەبێت بزانین ئەو تەپوتۆزە لە کوێوە هات!؟. ئەڵێن ئێمەش بە بێدەنگ وەک ئەو تەپوتۆزە ئەبێ بچینە ژوورەوە. ئاخۆ چۆن لە پڕ ماڵی هەموان ئەم تەپوتۆزە گرتیەوە لەکاتێکدا هەر یەکێک لە ئێمە «سەروەری – سیادە» واتە سنورێکی دانپیانراوی دیاریکراوی هەیە!.