خاڵی ناكۆك، جوگرافیا و راپرسی

لەدوای پەسەندنەكردنی ئەنجامی گشتپرسیی خەڵكی كوردستان بۆ سەربەخۆیی لەلایەن بەغداوە، لەژێر گوشاری وڵاتە دۆست و نێوەندگیرەكانی نێوان هەردوولا، كورد بەناچاری و گوڕوتینەوە رووی كردەوە ناوەند. مەبەستێتی وەڵامی یەكلاكەرەوەی دەستبكەوێت لەوەی بەغدا كە قبوڵی نەبوو كورد لە عێراق جیابێتەوە، ئایا مافە دەستوورییەكانی دەسەلمێنێ؟

بەڕووكەش كەشێكی وا رەخساوە كە كورد بەچاوی ئومێدەوە لە بەغدا بڕوانێ. بەتایبەتی دوای ئەوەی دادگای باڵای فیدراڵی لە وەڵامی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقدا جەختی لەسەر جێبەجێكردنی مادەی 140ی دەستوور كردەوە. ئەمە تێگەیشتنێكی لای بەشێك لە نوخبەی سیاسی كورد دروستكردووە كە هێشتا دەرفەتی ئەوە ماوە لە چوارچێوەی ئەو رێكارە دەستوورییانەی بۆ چارەسەری كێشەی كورد لە عێراق دیاریكراون، لەگەڵ بەغدا بگەنە لێكگەیشتن.

هەرچەندە بەندە هیوام بەوە نییە بەغدا لە هیچ هەلومەرجێكدا چارەسەری كێشەی كورد پەسەند بكات و زەمینەی ئەوە بڕەخسێنێ كە كوردستانی ژێردەستی خۆی، بخاتەوە سەر هەرێمی كوردستان. بەپێچەوانەوە وای دەبینم كە ستراتیجی بەغدا نەهێشتنی قەوارە دەستوورییەكەی هەرێمیشە، چجای ئەوەی چاومان لەوەبێت بە ئەندازەی ئەم جوگرافیایەی ئێستای هەرێم خاكمان بۆ بگێڕێتەوە.

بەڵام گریمان دید و تێڕوانینی ئەو نوخبەیەی روو لە بەغدان دروستترە و عێراق پابەندە بە بەند و بڕگەكانی دەستوورەوە. گریمان هەلومەرجی ناوخۆیی و هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی دەرفەتی خولێكی تری دەورانی كورد دەڕەخسێنێتەوە، دەپرسم ئایا بەڕاستی چارەسەری كێشەی خاك و سنووری جوگرافیای كوردستان بە مادەی 140 دەستەبەر دەبێ‌؟ ئایا كورد بۆ ئەو ئەگەرە خۆی ئامادە كردووە كە چۆن مامەڵە لەگەڵ مادەی 140ی دەستوور بكات؟ هەڵە و كەموكورتییەكانی دەستنیشان كردووە؟ لەكوێدا دەكرێت بە قازانجی كورد تەواو بێت و لەكوێدا دەبێتە مەترسی؟

كورد لە كاتی نووسینەوەی دەستووردا سەرباری ئەوەی لە گفتوگۆكانی لەگەڵ لایەنی بەرانبەر بە وردی پەنجەی خستبووە سەر كێشەكان، بەڵام لە گواستنەوەی بەرئەنجامی گفتوگۆكان بۆ ناو دەستوور، هەروەها لە دەستنیشانكردنی رێكارەكان بۆ چارەسەری كێشەكان، تووشی هەڵەی گەورە بووە. بەدڵنیاییەوە باجی ئەو هەڵانەش دەداتەوە. رەنگە لە وتارێكی وادا نەتوانرێت هەموو هەڵە و كەموكورتییەكانی ناو دەستوور باس بكرێت، بەڵام ئەوەی لە هەموویان گرنگترە و زیاتر بۆ كورد دەبێتە كێشە، دوو خاڵە: یەكەمیان جگە لە كەركووك دیارینەكردنی ئەو ناوچانەی تری كوردستانە كە بەپێی دەستوور (ناكۆكییان لەسەرە). دووەمیش میكانیزمی ئەنجامدانی راپرسی كە لە دەستووردا وەك دوا قۆناغ بۆ وەرگرتنی رای دانیشتووان دیاریكراوە، روون نەكراوەتەوە ئایا لەسەر چ ئاستێك راپرسی دەكرێت، لەسەر ئاستی عێراق، پارێزگاكان، یان ئەو ناوچانەی كێشەیان لەسەرە؟
نە لە دەستوور و نە لە هیچ دەقێكی نووسراوی نێوان هەولێر و بەغدا وەك پاشكۆیەكی دەستووری بۆ دیاریكردنی ئەو ناوچانەی چارەسەرە دەستوورییەكان دەیگرێتەوە، باسی ئەو جوگرافیایەی تێدا نییە كە كورد بە موڵكی خۆی دەزانێت و چاوەڕێیە لەڕێگەی ماددەی 140ی دەستوورەوە وەریانبگرێتەوە. ئایا كورد بە نیەتی دڵ مامەڵە لەگەڵ ئەم كێشەیە دەكات؟ یان پێویست بوو لەگەڵ بەغدا رێككەوتنێكی تری سیاسی بكات بۆ ئەوەی هەموو ئەو ناوچانەی ماددەی 140 دەیانگرێتەوە، دیاری بكرێن.

ئەو ناوچانەی كورد بە بەشێك لەكوردستانیان دەزانێ‌ و ئێستا لە دەرەوەی هەرێمی كوردستانن، كامانەن؟ لە كوێی دەستووری عێراق و لە كام بڕگەی ماددەی 140 دا باسی قەزاو ناحیە و گوندە كوردییەكانی سەر بە پارێزگای كوت كراوە؟ رێكاری داواكردنەوە و وەرگرتنەوەی قەزا و ناحیە و گوندە كوردییەكانی سەر بە پارێزگای دیالە لە كوێی دەستووری عێراقدایە؟ كامەیە رێگەچارەكانی وەرگرتنەوەی قەزا و ناحیە كوردستانییەكانی دەشتی نەینەوا؟ ئەگەر ئەو رێوشوێنە یاساییانەی لە دەستووردا هاتوون بۆ چارەسەركردنی كێشەی ئەو ناوچانەی ناكۆكییان لەسەرە، بێ‌ گیروگرفت كاریان لەسەر كرا، دواجار خرانە بەردەم راپرسیی دانیشتووانەكەی، كورد كام ناوچە دەباتەوە و كوێ‌ دەدۆڕێنێ‌؟ ئایا هیچ ئامادەسازییەك بۆ ئەمە كراوە؟

 ئەوەی لە ماددەی 140دا هاتووە تەنیا دەڵێت لە كەركووك و ناوچەكانی تری كێشەلەسەر. ئێمە لای خۆمانەوە دەزانین سنووری جوگرافیای كوردستان تا كوێیە و چەند شار و شارۆچكەی كوردستان لە ناوچەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستانن. ئەگەر بەپێی سنووری ئیداری ریزیان بكەین، دەكرێت بەم شێوەیە دەستنیشان بكرێن: پارێزگای كەركووك بەم هەیكەلە ئیدارییەی ئێستایەوە، قەزای مەركەزی كەركووك و قەزای حەویجە، قەزای داقوق، قەزای دوبز، بە ناحیە و گوندەكانیانەوە، بەپێی دوا دەستكاریی ئیداری و ئاماری ساڵی 1987 رووبەرەكەی (10391) كیلۆمەتر دووجایە.

بەدرە، ناحیەی جەسان و زڕباتییە، بەپێی ئاماری ساڵی 1957 لەگەڵا 53 گوند، كەوتوونەتە سنووری پارێزگای كوت. بەپێی ئاماری ساڵی 1987 رووبەرەكەی (3650) كیلۆمەتر دووجایە.

مەندەلی، بەپێی ئاماری 1957 لەگەڵا دوو ناحیەی بەلەدروز و قەزانیە و 234 گوند، كەوتوونەتە سەر پارێزگای دیالە. بەپێی ئاماری ساڵی 1987 رووبەرەكەی (6586) كیلۆمەتر دووجایە.

خانەقین، بەپێی ئاماری 1957 لەگەڵا چوار ناحیە، مەیدان و قۆرەتوو و سەعدیە و جەلەولا و 287 گوند، كەوتوونەتە سەر پارێزگای دیالە. بەپێی ئاماری ساڵی 1987 رووبەرەكەی (3915) كیلۆمەتر دووجایە.

دوزخورماتوو، لەگەڵا ناحیەكانی سلێمان بەگ، ئامرلی، نەوجول، قادركەرەم، بەپێی بڕیارێكی كۆماریی ساڵی 1976 خراوەتە سەر تكریت، بەپێی ئاماری ساڵی 1987 رووبەرەكەی (4019) كیلۆمەتر دووجایە.

هەروەها لە سنووری پارێزگای هەولێر قەزای مەخموور، لەگەڵا ناحیەكانی قەراج، كەندیناوا، گوێر، بەپێی ئاماری ساڵی 1987 رووبەرەكەی (2759) كیلۆمەتر دووجایە.

لە پارێزگای نەینەوا، حەمدانیە و ناحیەكانی، بەپێی ئاماری 1987 رووبەرەكەی (1188) كیلۆمەتر دووجایە. تەلكێف لەگەڵا ناحیەكانی، سەر بە پارێزگای نەینەوا، بەپێی ئاماری ساڵی 1987 رووبەرەكەی (1257) كیلۆمەتر دووجایە.

شەنگال لەگەڵا ناحیەكانی بەپێی ئاماری ساڵی 1987 رووبەرەكەی (3188) كیلۆمەتر دووجایە. تەلعەفەر لەگەڵا ناحیەكانی، سەر بەپارێزگای نەینەوا، بەپێی ئاماری ساڵی 1987 رووبەرەكەی (4297) كیلۆمەتر دووجایە. شێخان لەگەڵا ناحیەكانی، سەر بەپارێزگای نەینەوا، بەپێی ئاماری ساڵی 1987 رووبەرەكەی (1333) كیلۆمەتر دووجایە.

ئایا ئێمە لە رێگەی ماددەی 140 و ئەو میكانیزمەی دیاریكراوە دەتوانین ئەم جوگرافیایە بخەینەوە سەر هەرێمی كوردستان؟ یان دواجار رووبەڕووی ئەو مەترسییە دەبینەوە كە جگە لەو هەموو قەزا و ناحێیانە، بەغدا بە رێكارەكانی ماددەی 140 قەزاكانی چەمچەماڵ و كفری و كەلاریش لە هەرێمی كوردستان وەربگرێتەوە و گرفت بۆ ئاكرێ‌ و دهۆكیش دروستبكات كە دەبێت بخرێنەوە سەر نەینەوا.

پێویستە سەركردایەتی كورد، سەرۆكایەتی هەرێم و حكومەتی هەرێمی كوردستان كە رووكردنەوە بەغدایان پەسەند كردووە و دەچنە گفتوگۆوە، بەوردی ئەم مەترسییە لەبەرچاو بگرن و پلان و بەرنامەیان بۆ ئەوەی چۆن لە ئێستا و داهاتوودا مامەڵە لەگەڵ ئەم گرفتانە دەكەن. ئەگەر بێ پلان و بێدەربەستانە و بێ‌ بەرنامەی راستكردنەوەی هەڵەكان رووبكەنەوە بەغدا، ئەوە بەدڵنیاییەوە ئەو پەندە كوردیەمان بەسەردا دەسەپێت كە دەڵێ‌ (چوو بۆ ریشی، سمێڵیشی دانا).