ـ140به‌ده‌ستكاریه‌وه‌

لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرەوە، رۆژ لە دوای رۆژ كێشەكانی كەركووك ئاڵۆزتر دەبن و دەرفەتەكانی چارەسەر بەرتەسكتر دەبنەوە. لایەنی كوردی كە هێشتا هەر یەكێتی و پارتی نوێنەرایەتی دەكەن، هیچ بژارە و پلانێكیان نییە بۆ چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ كەركووك، نە بەدوای چارەسەرێكی تازەدا دەگەڕێن، نە هەوڵی لابردنی ئەو كۆسپانە دەدەن كە وەك لەمپەر لەبەردەم نەخشەڕێی چارەسەرەكانی پێشوودا دروست بوون.

لایەنی پارتی بایكۆتی كۆبوونەوەكانی ئەنجوومەنی پارێزگای كەركووكی كردووە و بەهۆیەوە ئەنجوومەن پەكیكەوتووە، یەكێتیش هەموو كێشەی كەركووك و چارەسەرەكانی لەوەدا بەرتەسك كردووەتەوە كە پارتی بێنێتە سەر ئەو رایەی بێنەوە بۆ ئەنجوومەن و پۆستی پارێزگار بۆ یەكێتی دەستەبەر بكەن. ماوەی زیاتر لە هەشت مانگە لەگەڵ دەستپێكردنی گفتوگۆكانی نێوان ئەم دوو هێزە سیاسییە بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی هەرێمی كوردستان، مشتومڕی نێوان ئەم دوو حیزبە لەسەر كەركووك لە بازنەیەكدا دەخولێتەوە: (ئایا یەكەمجار پارێزگار دابنرێت پاشان هەوڵی ئاساییكردنەوەی دۆخەكە بدەن، یان سەرەتا هەوڵی ئاساییكردنەوە بدرێت و دواتر پارێزگار دابنرێت). رێك وەك ئەوەی (ئایا مریشك لە هێلكەیە یان هێلكە لە مریشكە). 

ئەگەر ئەم هەشت مانگە پێكەوە لەگەڵ بەغدا گفتوگۆیان لەسەر كێشەكانی ئێستای كەركووك بكردایە، یاخود بەدوای نەخشەڕێ‌ و چارەسەرێكی تردا بچووبان، دوور نەبوو ئێستا بەشێك لە كێشەكانی چارەسەر بكرایە. بەڵام كە هیچ رێگەیەكی تر ناگرنەبەر، بەڵگەی ئەوەیە كە نایانەوێ‌ چارەسەر بێت. لەم دۆخەی ئێستادا هەریەكە لەلایەك جۆرێك بەرژەوەندیی حیزبی لە نەوتی كەركووك بۆ دروست بووە، پارتی بە هەناردەكردنی نەوتی كەركووك لەڕێی بۆڕیی كوردستانەوە بۆ بەندەری جەیهان، یەكێتیش لەڕێی تانكەری قاچاخەوە سوودمەندن. لەلایەكی تریشەوە هەردوولا دەیانەوێ‌ شكستی كەركووك بۆ مەبەستی شكاندنی یەكتری بەكاربەرن. پارتی دەیەوێ‌ بیكاتە تۆڵەی 16ی ئۆكتۆبەر و دەڵێت: (یەكێتی كەركووكی تەسلیم كردووە، من بۆ پاداشتیان بدەمەوە). یەكێتیش دەیەوێ‌ ئەو شكستانەی وەك دەرئەنجامی 16ی ئۆكتۆبەر رووبەڕووی كەركووك دەبنەوە، پارتی تێدا بكاتە شەریك و بەرپرسیار و دەڵێت: (خەتای پارتییە كە نایەوێ‌ پارێزگارێكی كورد لە شارەكە هەبێت و بەهۆی بایكۆتی ئەوەوە پارێزگارێكی تەعریبچی حوكمی كەركووك دەكات).

جگە لەم تۆمەتباركردنانەی یەكتری بەدوای هیچ رێگاچارەیەكی تردا ناگەڕێن. ئێستا لە ئەنجامی ئەو پێداگیرییەی هەردوولایان لەسەر بۆچوونەكانیان بۆ كەركووك، خەریكە بەو هۆیەوە هەرێمی كوردستانیش رووبەڕووی ناكۆكی و كێشەیەكی قووڵتر دەكرێتەوە و مەترسی كەوتووەتە سەر یەكپارچەیی هەرێمی كوردستانیش. بێ‌ ئەوەی بیر لەوە بكرێتەوە ئایا لە حەقیقەتدا كێشەی دانانی پارێزگار هەروا بە ئاسانی دەتوانرێت بە رێككەوتنی پارتی و یەكێتی دابنرێت؟ ئەی ئەگەر سبەی ئەم دوو حیزبە رێككەوتن و بڕیاریاندا لیستی برایەتی هەموویان بچنەوە بۆ كۆبوونەوەكانی ئەنجوومەن، ئەگەر ئەمجارە توركمان و عەرەب بایكۆتیان كرد، بڕیاری لیستی برایەتی وەك زۆرینەی ئەنجوومەن ئیعتیباری یاسایی ئەوەی دەبێت تەعبیر لە بڕیاری هەموو ئەنجوومەن بكات؟ لە كاتێكدا نموونەی پێشووترمان هەیە كە نەخێر. چونكە چەندین بڕیار هەن لە ئەنجوومەنی پارێزگا بە دەنگی لیستی برایەتی و غیابی پێكهاتەكانی تر دەركراون و دواتر لەلایەن بەغداوە رەتكراونەتەوە. هەڵكردنی ئاڵای كوردستان بە بڕیاری زۆرینەی ئەنجوومەنی پارێزگا بوو، لەوكاتەشەوە هیچ بڕیارێك لە ئەنجوومەن دەرنەچووە پێچەوانەی ئەو بڕیارەی پێشوو، ئەی كەواتە بۆچی ئاڵای كوردستان لە كەركووك هێنرایە خوارەوە؟ هۆكارەكەی روونە كە توركمان و عەرەب لە دژی بوون. لە هەلومەرجێكی وەك ئێستاشدا ئەو دوو پێكهاتەیە جارێكی تر ئەوە پەسەند ناكەنەوە پارێزگار بەو جۆرە بدرێتەوە بە كورد. ئەی كەواتە ئەم دوو حیزبە كە هیچ بەرچاوڕوونییەكیان لەوبارەیەوە نییە، بۆچی خەریكە ماڵی كورد وێران دەكەن؟

باش وایە پارتی و یەكێتی بەدوای چارەسەری گەورەتردا بگەڕێن بۆ كێشەی كەركووك، بژارە و رێگای جۆراوجۆر زۆرن بۆ ئەوەی لەگەڵ پێكهاتەكانی تر بكەوینە گفتوگۆ، كە هەم رەوشی كەركووك ئاسایی بكاتەوە و هەم ئیدارەش بەجۆرێك دابڕێژرێتەوە، كورد و ئەوانی تریش هەست بەهاوبەشیی راستەقینە بكەن بە زامنكردنی پۆستی پارێزگاریشەوە بۆ كورد. لێرەدا مەبەستمە پرسی مادەی 140 بێنمەوە بەرباس وەك رێگایەكی دەستووری كە پێشتر هەموو لایەنە عێراقییەكان رەزامەند بوون لەسەری و شەرعیەتێكی دەستووری هەیە بۆ چەسپاندنی دەرئەنجامی رێكارەكانی. دەبێت بەدوای ئەو هۆكارانەدا بچین كە بۆچی لە رابردوودا ئەو نەخشەڕێگا دەستوورییە جێبەجێ نەكراوە؟ 

كۆسپەكانی بەردەمی چی بوون؟ چۆن دەتوانین جارێكی تر ئەم رێگە دەستوورییە بكەینەوە بە ئامرازی دەستمان بۆ گۆڕینی هاوكێشەكانی كەركووك لەو دۆخە مەترسیدارەوە بۆ قۆناغێكی باشتر كە دەرفەت بداتەوە كورد دەست بۆ ریشەی كێشەكانی بەرێت.

پوختەی مادەی 140 ئەوە بوو كە بە چەند قۆناغێك عەرەبی هاوردە بڕۆنەوە شوێنی پێشوویان، كوردی راگوێزراو بگەڕێنەوە زێدی خۆیان. دەستكارییە ئیدارییەكانی دوای ساڵی 1968 وەك پێشووتریان لێبكرێتەوە، سەرژمێری بكرێت و دواتر بە راپرسییەك بڕیار لە چارەنووسی ئەو ناوچانە بدرێت كە لەگەڵ بەغدابن یان هەرێمی كوردستان. هەڵەی كورد لەم رێگا دەستوورییە ئەوە بوو كە چارەنووسی خاكی بەستەوە بە دڵی خەڵكەوە. دەبوو كێشەی خەڵك لە كێشەی خاك جیابكرایەتەوە. 

بەتایبەتیش كە ئەمریكا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بووبوون بە تەرەف لە كێشەكەدا، بۆ ئەوان زۆر قورس بوو لەوە تێبگەن كە عەرەبێك دوو پشتی لەكەركووك لەدایك بووە و كوردێكیش دوو نەوەی لە زاخۆ یان پێنجوێن ژیاوە، عەرەبەكە كەركووكی نییە و كوردەكە كەركووكییە. بەتایبەتیش كە لە كۆمەڵگاكانی ئەواندا مەسەلەی هاووڵاتیبوون بەسەر ناسنامەی نەتەوەدا زاڵ بووە، بۆ دەرەوەی خۆشیان كەسێك دەچووە وڵاتەكانیان بەماوەیەكی كەم دەبووە خاوەن رەگەزنامەی ئەو وڵاتە، بەلایانەوە سەیر بوو كورد داوای ئەوە دەكات ئەو عەرەبانەی نیشتەجێی كەركووكن، دەربكرێن و ئەو كوردانەی نیشتەجێی هەولێر و سلێمانی و دهۆكن بێن لە كەركووك بژین. پێیانوابوو كورد لەوەدا زوڵم لە عەرەب دەكات و لە سیاسەتە درێژخایەنەكانی پاكتاوی رەگەزی نەدەگەیشتن. بۆیە عەرەبی دەسەڵاتدار ئەمەیان قۆستەوە بۆ رێگری لە دەركردنی عەرەب، كوردیش بەو حاڵەوە مەترسی ئەوەیان هەبوو كە ئەگەر بەشێكی تر لە جوگرافیا و ئیدارەی شارۆچكەكانی تری هەرێم بخرێتەوە سەر كەركووك، رەنگە ئەوانیش چارەنووسیان بخرێتە مەترسییەوە، بۆیە كاریان نەكرد بۆ ئەوەی چەمچەماڵ و كفری و كەلار بخرێنەوە سەر كەركووك.

ئێستا دەبێت دوای ئەو شكستانەی بەسەرمان هاتن، جارێكی تر دەستبگرینەوە بە مادەی 140وە، بەڵام هەوڵبدەین لەگەڵ لایەنەكانی تر رێككەوتنێكی سیاسی لەسەر بكەین بۆ دەستبەرداربوون لەو بڕگەیەی كە لەسەرەتاوە بووە لەمپەر لەبەردەم جێبەجێكردنی و بۆ كوردیش ئەو هەڵەیە راست بكاتەوە كە كێشەی خاك و خەڵك لەیەك جیابكەینەوە. ئەگەر دەرئەنجامی ئەو پرۆسە دەستوورییە دەستەبەری پارێزگاری لە ناسنامە و جوگرافیا بكاتەوە بۆ كوردستان، كەی كێشەیە چەند عەرەب لەوێ‌ دەژین؟