عێراقی ئێستا میراتگری عێراقی پێشووە؟

لەدوای كەوتنی سەدامەوە یەكێك لەو پرس و بابەتانەی بەغدا بە هەستیارییەوە مامەڵەی لەگەڵ دەكات، مەسەلەی میراتگریی دەسەڵاتە. ئایا عێراقی نوێ‌ میراتگری عێراقی پێش خۆیەتی؟ یان پێویستە كەوتنی سەدام وەك خاڵی كۆتایی دەوڵەت و عێراقی تازە وەك لەدایكبوونی دەوڵەتێكی نوێ مامەڵەی لەگەڵ بكرێ؟ 

بەغدا لەم بابەتەدا سیاسەتێكی دووفاقی پەیڕەو كردووە. لەلایەك پابەندە بە هەموو ئەو رێككەوتنە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییانەی سەدام كردوونی. لەلایەكی تریشەوە دژ بەو پرەنسیپەن كە بگوترێ عێراقی ئێستا میراتگری عێراقەكەی سەدامە. تەماشا بكەن بەغدا ئێستاش پابەندە بەو رێككەوتنە ئەمنییانەی سەدام لەگەڵ توركیا كردوونی و رێگە بە سوپای توركیا دەدات، بۆ لێدان لە كورد، بە قووڵایی چەندین میل بێتە ناو خاكەكەیەوە. پابەندە بەو رێككەوتنانەی كە لەگەڵ ئێران كردبووی بە ئامانجی پشتكردنە بزووتنەوەی كورد، بەشێك لە خاك و ئاوی عێراقی بەخشیبووە شای ئێران. پابەندە بەوەی لە داهاتی ئێستای عێراق قەرەبووی دەوڵەتی كوێت بكاتەوە كە سەدام داگیری كردبوو.

لە ناوخۆی وڵاتیش كار بە زۆر یاسا و رێسا دەكرێت كە بەشێك بوونە لە ستراتیژی بەعس و ئامانجە شۆڤێنییەكانی سەدام. سەرباری ئەوەی چەندین هەوڵ هەبوون بۆ هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەكانی (ئەنجوومەنی سەركردایەتی شۆڕش- بەعس) و یاسا بەركارەكانیان، كەچی هێشتا بەشێكیان هەر كاریان پێدەكرێت. بەڵام لە بابەتی پەیوەست بەو تاوانانەی سەدام بەرامبەر بە كورد كردوونی، بە هیچ جۆرێك نایانەوێ‌ بچنە بن باری هیچ بەرپرسیارێتییەك. تەنانەت لە دوا بڕیارەكانی دادگای باڵای تاوانەكانی عێراقیشدا بۆ كەیسەكانی (پاكتاوی رەگەزی، پاكتاوی كوردە فەیلییەكان، كۆمەڵكوژیی بارزانییەكان، كیمیابارانی هەڵەبجە و تاوانی ئەنفال)، لەبەر ئەوەی هیچ دەرفەت و بیانوویەكیان نەبوو بۆ نكوڵیكردن و نەناساندنی ئەو تاوانانە وەكوو جینۆساید، بەڵام لە پابەندێتی دەوڵەت بۆ قەرەبووكردنەوەی كەسوكاری ئەوانەی جینۆساید كراون، رێگەیان نەدا دەوڵەتی عێراق ئەو بەرپرسیارێتی و ئیلتیزامە قانونیەی بكەوێتە ئەستۆ، كردیانە سزای كەسی بەسەر تاوانبارەكانەوە.

لەسەرەتای پرۆسەی دروستكردنەوەی عێراقەوە دوو ئاراستە هەبوون، ئاراستەی زاڵ و زۆرینە ئەوانە بوون كە چاویان لە پۆست و پلە باڵاكانی عێراق بوو، دژ بەوە بوون بچنە ژێر باری هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی تاوانەكانی سەدامەوە. لە بەرامبەردا ئاراستەیەكی تر هەبوو كە پێیانوابوو گۆڕینی سیستەمی سیاسی یان گۆڕینی رژێمێك هیچ لە پابەندێتیی دەوڵەت كەم ناكاتەوە، بۆیە پێویستە عێراقی تازە جۆرێك لە ئیلتیزامی ئەخلاقی و قانونی بگرێتە ئەستۆ وەك بەرپرسیارێتی دەوڵەت لەبەرامبەر ئەو تاوانانەی دژ بە گەلەكەی خۆی كردوونی. بەڵام ئەو هەوڵانە شكستیان خوارد. 

سەرئەنجام عێراق بۆ دەرەوەی خۆی بووە میراتگری قەرز و تاوانەكانی سەدام و ئێستاش باجی دەداتەوە. بەڵام بۆ میللەتەكەی خۆیان لایان نەنگی بوو لەپای تاوانەكانی سەدام هەڵگرتنی ئەو بەرپرسیارێتییە بخەنە ئەستۆی حكومەتی عێراق كە نەك قەرەبووی مادی، لانیكەم قەرەبووی مەعنەویی كەسوكاری قوربانییەكانی خۆی بكاتەوە. 

زۆر جار لە ئاستی ناوخۆی كوردستان وەك جۆرێك لە دڵدانەوە و بۆ دەستەبەركردنی جۆرێك لە دڵنیایی بەتایبەت لە یاد و بۆنە خەمناكەكانی وەك هەڵەبجە و ئەنفال، بەدیاریكراویش ئێستا لە دوای پرۆسەی هەڵدانەوەی گۆڕێكی بەكۆمەڵی ژن و منداڵە ئەنفالكراوەكان، داوای ئەوە دەكرێ كە (دەبێت عێراق بە رەسمی داوای لێبوردن لەگەلی كورد بكات). كەچی بەغدا نەك ئەو ئامادەییەی نییە، بگرە نیگەرانیش دەبن و ئەو قەوانە لێدەدەنەوە كە ئێمە بۆ لەبری سەدام داوای لێبوردن بكەین. لایەنە شیعییەكان زۆر لەوە نیگەران دەبن كاتێك كورد دەیەوێ‌ بیانخاتە بەردەم ئەو هەڵوێستەوە. لەكاتێكدا لە بری سەدام قەرەبووی كوێت دەكەنەوە و لە بری سەدام پابەندن بە كۆمەڵێك رێككەوتنی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی. 

لێرەدا كێشەكە لەوەدا دەبینم كە لە دوای كەوتنی سەدام پۆستی سەرۆك كۆمار بەر كورد كەوت. لەحاڵەتی وەهاشدا دەبێت كەسی یەكەم لە دەستەی سەرۆكایەتی كۆمار بەناوی عێراقەوە داوای لێبوردن بكات. ئەگەر ئەو پۆستە لای كورد نەبووایە، دڵنیام هەمان ئەو كارەكتەرانەی لەو 14 ساڵەدا ئەو پۆستەیان وەرگرتووە، خۆیان چەندین جار ئەو داوایەیان لە بەغدا دەكرد كە پێویستە داوای لێبوردن لە گەلی كورد بكرێت. بەڵام ئێستا بەحوكمی ئەوەی ئەو پۆستە لای كوردە، جۆرێك لە ئیحراجی تێدایە، تۆ وەك نوێنەری گەلێكی قوربانی پۆستی سەرۆك كۆمارت وەرگرتبێت، چۆن دەبێت كەسی قوربانی خۆی داوای لێبوردن لە قوربانییەكانی بكات. بۆیە دەبێت بەدوای چارەسەری ئەم هاوكێشەیەدا بگەڕێین، ناكرێ‌ بەو هۆیەوە بەغدا ئەم بەرپرسیارێتییە ئەخلاقییە نەگرێتە ئەستۆی خۆی. بۆ ئەم حاڵەتە دەكرێت گفتوگۆ لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی عێراق بكرێت تا لە بۆنەیەكدا بەناوی گەلی عێراقەوە هەستیاریی ئەم بابەتە تێپەڕێنێ و بە فەرمی داوای لێبوردن لەگەلی كوردستان بكات. بەمەش لەگەڵ ئەوەی دەبێتە قەرەبوویەكی مەعنەوی بۆ كورد، لە هەمانكاتدا جۆرێك لە دڵنیایی ئەوەش دەستەبەر دەكات كە لە زهنیەتی ئەم دەوڵەتەدا نیازی تاوانی هاوشێوە نییە. بەڵام خۆدزینەوە و هەڵنەگرتنی بەرپرسیارێتی، وای دەردەخات كە دەوڵەت دەستبەرداری ئەو عەقڵیەتەی سەردەمی پێش خۆی نەبووە.

لە جیهانیشدا نموونەی وا هەن كە دەوڵەتی تازە دامەزراو بەرپرسیارێتی هەڵنەگرتووە و پاش ماوەیەك تاوانی هاوشێوەی رژێمەكەی پێش خۆی ئەنجامداوە. هەر وەك نموونەی تریش هەن كە دەوڵەت بەرپرسیارێتی تاوانەكانی پێش خۆی هەڵگرتووە و نەك نەبووە بە لەكە، بەڵكوو ئەو هەڵوێستە بۆیان بووە بە شانازی. ئەڵمانیا لەسەردەمی هیتلەردا جووەكانی كۆمەڵكوژ كرد، بەڵام وڵاتەكە تا ئێستاش پابەندە بە قەرەبووكردنەوەی جوو. هیچ حیزبێكی سیاسی تازە یان كارەكتەرێكی سیاسی ناڵێت ئێمە بۆ بەرپرسیارێتی تاوانێك هەڵبگرین كە سێ‌ چارەكە سەدە پێش ئێستا كراوە. ئەگەر سبەی هێزێكی سیاسی لە ئەڵمانیا پەیدا بن و وا بیربكەنەوە كە خۆیان لەو بەرپرسیارێتییە لابدەن، بەدڵنیاییەوە جیهان وەك ئاماژەیەكی مەترسیدار لێی دەڕوانێت.

 هەموومان لۆمەی توركیا دەكەین كە بۆچی تاوانی كۆمەڵكوژیی ئەرمەنەكان ناسەلمێنێ‌ و پێمانوایە دەبێت دەوڵەتی توركیا داوای لێبوردن لە گەلی ئەرمەن بكات. لە كاتێكدا توركیای نوێ‌ سیستەمی سیاسی و ئایدۆلۆجیا و تەنانەت جوگرافیاكەشی جیاوازە لە دەوڵەتی عوسمانی. توركیاش وەك چەندین دەوڵەتی ناوچەكە لەسەر جوگرافیا و لەسەر لاشەی خەلافەتی عوسمانی دروست بووە. بەڵام وەك میراتگرێكی دەوڵەتی نەتەوەی تورك دەبێت بەرپرسیارێتی تاوانی عوسمانییەكان هەڵبگرێت.

كاتێك ئامادەی سەلماندنی ئەم راستییە نییە، ئەوە بە خۆدزینەوە لە بەرپرسیارێتی دادەنرێ و وابەستەی دەكەن بە زهنیەتی تاوانەوە وەك ئامادەیەك لە هەناوی دەوڵەتی نوێی توركیادا. مێژووی نزیك بە سەت ساڵی دەسەڵاتی رژێمە یەك لە دوای یەكەكانی توركیاش هەر ئەو راستییەی سەلماندووە. ئەمە بۆ ئایندەی عێراقیش راستییەكی حاشاهەڵنەگرە.