هەڵاوسانی شاراوە

رۆژ لەدوای رۆژ، ئاستی گشتیی نرخەکان، بۆ سەرجەم شمەک و کاڵاکان، لە هەڵکشاندایە.

ئابوری جیهان، لە ئێستادا بەقۆناغێکی سەختی هەڵاوساندا گوزەر دەکات، حکومەتەکانی وڵاتان، گیرۆدەی ئەم دیاردە قورسە بوونەتەوە، هەر حکومەتە و بەپلان و بەرنامەی زانستی دەیانەوێت بەڕەنگاری ئەم دیاردەیە ببنەوە، لە ئەمەریکا پاڵپشتی دارایی خێزانەکان بەبڕی (6) ترلێۆن دۆلار دەکرێت، لە ئەڵمانیا نرخی گواستنەوەی گشتیی بە دارایی حکومی، پاڵپشت دەکرێت و لە هەمانکاتدا، بەرلین هاوکاری دارایی دەخاتە سەر ئەژماری بانکی سەرجەم خێزانەکان.

هەڵاوسانی ئەم قۆناغە، دەرئەنجامی کۆمەڵێک فاکتەری سیاسی و ئابووری و وشکەساڵی و کۆرۆناڤایرۆس و داگیرکاری رووسیا بۆ سەر ئۆکرانیا، هەروەها سزا دارایی و ئابورییەکانی ئەوروپاو ئەمەریکا بۆ سەر مۆسکۆ سەریهەڵداوە.

بازاڕەکانی جیهانیان تووشی شڵەژان و ناسەقامگیری کردووە، نرخەکان ئاراستەیان بەرەو بەرزبوونەوە دەچن، مۆسکۆ، وڵاتانی ئەوروپاو ئەمەریکا بەهۆکاری هەڵاوسان دەزانێت، رۆژئاواش تۆمەتەکە دەخاتە سەرشانی مۆسکۆ.

لەلایەکی ترەوە، راپۆرتەکان ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن، کە بەرهەمی گشتیی جیهانی، کەمبووەتەوە و قەبارەی خواستی جیهانی گەورەترە لەخستنەڕووی بەرهەمی جیهانی، سەرڕێژی دراوی جیهانی نزیکەی (15- 20%) لەسەر بەرهەمی جیهانییە!
بەرزبونەوەی نرخی نەوت و غازی سروشتی، رەنگدەداتەوە لەبەرزبونەوەی نرخی شمەکەکانی تر، خۆراک و خواردەمەنی بەڕێژەی گەورەتر.

هاوکێشەیەکی ئابووری ئیشارەتی پێدەکرێت، هەرکاتێک نرخی نەوت بەرەو بەرزبوونەوە بڕوات، لە دەرئەنجامدا نرخی خۆراک و خواردەمەنی هەڵدەکشێت، بەتایبەت لە بازاڕی وڵاتانی هەناردەکاری نەوت و دواکەوتووەکان، چونکە ئەم وڵاتانە، بەرهەمهێنانی ناوخۆییان ناگاتە ئاستی خۆژێنی ناوخۆیی، بەهاوردە پێویستییەکانی کۆمەڵگاکانیان پڕدەکەنەوە، ئەمە جگە لەوەی بەشێوەیەکی گشتیی، نرخی بەنزین بەرزبوونەوەی بەرچاوی بەخۆوە بینیوە، بەتایبەت لە ئەوروپاو ئەمەریکا.

لە لایەکی ترەوە، بەهۆی بەرزبوونەوەی کرێی کرێکاران و کرێی بەندەرەکانی بازرگانی و گواستنەوە، کۆمپانیاکان ناچار بوون، نرخی شمەک و کاڵاکانیان بەرزبکەنەوە، تابتوانن لە لایەک تێچوونەکانیان پڕبکەنەوە و لە لایەکی ترەوە لە قازانجکردن بەردەوام بن.

لە بازاڕەکانی هەرێمدا، دیاردەی هەڵاوسان، سیمای ئابوورییەکەیەتی لەسەرجەم بابەتەخۆراکی و خواردەمەنییەکاندا، چونکە بەهۆی لاوازی دەزگای بەرهەمهێنانی ناوخۆ، کە توانای وەڵامدانەوەی خواستی هەمووەکی نییە، ناچار بەقەبارەی گەورە، پشت بەهاوردەکردن دەبەسترێت، کە رێژەکەی زیاتر لە (%85) دەخەمڵێنرێت.

ئەم جۆرە هەڵاوسانەی لە بازاڕەکانی هەرێم و عێراقدا هەیە، لەجۆری هەڵاوسانی هاوردەکراوی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی ئەژمار دەکرێت، لە گەڵ رێژەیەک لە گەورەیی قەبارەی پارەی خراوەڕووی بازاڕ، کە بەدەیان ترلیۆن دینار دەخەمڵێنرێت.

هەر بەرزبونەوەیەک لەنرخی شمەک و کاڵای لەوڵاتانی بەرهەمهێنەرەوە دروست ببێت، راستەوخۆ لە بازاڕەکانی هەرێمدا نرخ، بەرزدەبێتەوە.

لە لایەکی ترەوە، بەهۆی کەم بەهای تمەنی ئێرانی و لیرەی تورکی، بەرزبوونەوەی تێچوونی بەرهەمهێنان لەو دوو وڵاتە، سەرهەڵدانی هەڵاوسانێکی گەورە، ناچار لەکاتی بازرگانیدا، شمەک و کاڵاکان بەنرخی بەرزتر دەفرۆشرێن و تا دەگاتە دەستی بەکاربەر لە هەرێمدا، تێچوونەکان زیاد دەبن و سەرئەنجام نرخەکان زیاتر دەبن.

هەرچەندە، لێکۆڵینەوەیەکی زانستی و واقعی لەهەرێم و عێراقدا  نییە، ئاستی گشتی نرخەکان دیاری بکات، بەڵام بەپێی واقعی بازاڕەکان، رێژەی هەڵاوسان، لە ئاستێکی بەرزی مەترسیداردایە.

ئامارەکانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق، ئاماژە بۆ ڕێژەی (5.3%) ساڵانەی بەرزبوونەوە لە ئاستی گشتیی نرخەکان دەکات، هەر بۆیە بەرزبوونەوەی بەرچاوی ئاستی گشتیی نرخەکان، بەشاراوەیی لە هەڵکشاندایە.