دابەزاندنی بەهای دراو مانای چییە؟

سەرکۆ یونس*

هەندێ جار دەوڵەتان، پەنا دەبەنە بەر بڕیاری دابەزاندنی بەهای دراوی نیشتیمانیان، لەپێناو دووبارە گەڕاندنەوەی هاوسەنگی لەتەرازووی بازرگانیدا.

کەمکردنەوەی بەهای دراو، بریتییە لەدابەزاندنی نرخی ئاڵووێری فەرمی دراوێک بەرامبەر بەدراوێکی تر(دۆلار). بەشێوەیەک زیادکردنی چەند یەکەیەک لەدراوی نیشتیمانی بەرامبەر بەیەکەیەک لەدراوی بیانی.

بۆ نمونە پێشتر لەبانکی ناوەندی (100)دۆلار بە (119000) هەزار دینار دەفرۆشرا، بەڵام دوای بڕیاری حکومەت و بانکی ناوەندی لەئێستادا (100)دۆلار بەرامبەر بە (145000بۆ 147000)هەزار دینار دەفرۆشێت، واتە نزیکەی (25%) بەهاکەی لەدەستداوە، لە دەستاودەستکردنی بازاڕیشدا ڕێژەکە بەرزدەبێتەوە بۆ نزیکەی (30%)
کەمکردنەوەی بەهای دراو، ڕاستەوخۆ لەژێر دەستەڵاتی ئیداری دەوڵەتدایە، کەدیاری دەکرێت بەبریاری حکومی.

بەڵام کاتێک نرخی ئاڵووێری دراو لەژێر چەتری هێزی خواست و خستنەڕودا بێت، واتە دەرئەنجامی کارلێککردنی خواست و خستنەڕوو لەبازاڕی نەختینەیی، بەبێ دەستێوەردانی ڕاستەوخۆی دەوڵەت.

پاڵنەرو ئامانجەکان:
کەمکردنەوەی بەهای دراوی نیشتیمانی، بەئامانجی گەڕاندنەوەی هاوسەنگی لەتەرازووی بازرگانی و کەمکردنەوەی کورتهێنانی بودجەدا هەنگاوێکی گونجاوە.
هەروەها ئەم سیاسەتە، هاوکاری کەمکردنەوەی فشارەکانی سەر یەدەگی بانکی ناوەندی دەکات لە دراوی بیانی، ئەمەش یەكێک بووە لەبیانووەکانی حکومەت و بانکی ناوەندی عێراقی، کە بەهۆی خەرجییە زۆرو بەربڵاوەکانی حکومەتەوە، یەدەگی دراوی بیانی لەژێر مەترسی کەمبوونەوەدایە و لەئێستادا یەدەگی دراوی بیانی لەبانکی ناوەندی نزیکەی ( 70 ) ملیار دۆلارە.

دابەزاندنی بەهای دراوی نیشتیمانی، دەبێتەهۆی بەرزبونەوەی نرخی شمەک و کاڵای هاوردەکراو، ئەمەش قەبارەی کڕینی شمەکی هاوردەکراو دیاری دەکات، خواست لەسەر بەرهەمی ناوخۆ زیاد دەکات، بەڵام لە عێراقدا بازاڕەکان بە شمەک وکاڵای هاوردەکراو خنکێنراون، زیاتر لە(90%)ی هاوردەیە و بەرهەمی ناوخۆ لەئاستی پێویستدا نیيە، ئەوەی هەیە تەنها ڕێژەیەکی کەم لەخواست پڕدەکاتەوە.

ئەگەر ئەم هەنگاوە سەرکەوتوو بێت، مانای وایە قەبارەی هاوردەکراو کەمدەبێتەوە، ئەو بڕە پارانەی کەپێشتر دەچووە دەرەوە کەم دەبێتەوە و لەناوخۆدا دەستاودەست دەکرێت. بەمەرجێک ئابوری نیشتیمانی توانای وەڵامدانەوەی خواستی هەمووەکی هەبێت، لەهەمانکاتدا توانای کێبڕکێی شمەکی هاوردەکراوی هەبێت، ئەگەر هاوردەکراو کەمی کردو هەناردەکراوەکان زیاد بوو واتە گەڕاندنەوەی هاوسەنگی بۆ تەرازووی بازرگانی دێتەدی، بەڵام لەبەرئەوەی ئابوری عێراق لەتەرازووی بازرگانیەکەیدا بەڕێژەی زیاتر لە(90%)تەنها نەوتە، بەرهەمی تری نییە لەتای هەناردەکردندا..

هەندێ وڵات، پەنا دەبەنە بەر بڕیاری دابەزاندنی بەهای دراوەکانیان بەئامانجی هاندانی بەرهەمهێنانی نیشتیمانی، بۆ ئەوەی ڕێژەی گەشەی ئابووری بەرزبکەنەوە و سنوورێک بۆ بێکاری دابنێن لەڕێگای رەخساندنی هەلی کارەوە.

چەکێکی دوو سەرە: 
هەندێ جار، لەبری ئەوەی دابەزاندنی بەهای دراو ببێتە هۆی هاندانی بەرهەمێنانی ناوخۆ و گەشەی ئابوری نیشتیمانی، بەڵام ئەم هەنگاوە کاریگەری نێگەتیڤ و پێچەوانەی دەبێت. لەوانەیە ئابوری بەرەو داکشانەوە ببات بەهۆی سەرهەڵدانی هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر، کە وادەکات نرخی کەرەستەی خاو و سەرچاوەکانی وزەو کارەباو سوتەمەنی زیاد دەکات، لەگەڵ ئامێرو پێداویستییە هاوردەکراوەکاندا.

ئابوری عێراق بەم بارودۆخەی ئێستاوە، هەرگیز ناتوانێت گەشەی پێ بدرێت و بەرهەمێنانی ناوخۆ، ناتوانێت وەڵامی خواستی هەموەکی بداتەوە..
لە کاتێکدا عێراق ساڵانە نزیکەی (48)ملیار دۆلار بەهای شمەک و کاڵای هاوردەکراو، پارە دەچێتە دەرەوەی وڵات.!

ئەم سیاسەتە لەئابوری ئەو وڵاتانەدا، دەکرێت پەیڕەو بکرێت کەکەرتی بەرهەمهێنانیان بەرزە، لەئاستی وەڵامدانەوەی خواستی هەمووەکی ناوخۆدایە، کێبڕکێی بەرهەمی هاوردەکراو دەکات لەڕووی نرخ وجۆری بەرهەمەوە.

پەیرەوکردنی ئەم سیاسەتە لەئابوری وڵاتانی تازەپێگەشتودا کاری پێ دەکرێت، لەساڵانی پێشوودا هەریەکە لەئەرجەنتین و مەکسیک پەیڕەویان کرد و بوو بەهۆی سەرهەڵدانی هەڵاوسان و کەمبوونەوەی بەرهەمهێنان.!

کاریگەری لەسەر مووچەخۆران:
ئاشکرایە نزیکەی (6)ملیۆن هاوڵاتی پشت بەو مووچەیە دەبەستن کە مانگانە بەسیفەتی فەرمانبەرو خانەنیشین و تۆڕی پاراستنی کۆمەڵایەتی وەریدەگرن، ئەگەر وادابنێن تێکڕای هەر خێزانێکی عێراقی پێنج کەس بن، واتە(30)ملیۆن هاوڵاتی ڕاستەوخۆ پشت بەمووچە دەبەستن، ئەمەش ڕێژەی (70%)ی کۆی دانیشتوانی عێراق دەکات، بەم بڕیارە هێزی شت کڕینی داهاتی ئەم خێزانانە دادەبەزێت و کاریگەری نێگەتیڤی دەبێت لەسەر بژێوی ژیانیان، ئەگەر پاڵپشتی حکومی نەبێت، لەدابینکردنی بەشەخۆراکی مانگانە، ئەوا بەدڵنیاییەوە ڕێژەی هەژاری زیاتر دەبێت، کە لەئێستادا ڕێژەی (23.5%) ی دانیشتوان لەژێر هێڵی هەژارییەوەن.!

دەرئەنجام:
بەهۆی ناسەقامگیری سیاسی و ئابوری و ئەمنی و توڕەیی شەقام لەعێراقدا، وادەردەکەوێت ئەم هەنگاوە تەنها لەزیادکردنی قەبارەی دیناردا دێتەدی، ئامانجەکانی تری وەک گەشەپێدانی ئابوری و زیادکردنی بەرهەم و پاشان هەناردە و ڕەخساندنی هەلی کار، سەرکەوتوو نابێت، لەماوەی کورتخایەندا.

لەلایەکی ترەوە، لەبەرئەوەی سیاسەتی دارایی حکومەت بۆ ساڵی (2021) گۆڕانکاری بەسەردا دێت، مووچەی فەرمانبەران و جۆری دەرماڵەکان کەمدەکرێنەوە و خەرجی بەگەڕ سنوردار دەکرێت، ئەم هەنگاوە لەگەڵ بوونی هەڵاوسان لەبازاڕدا یەکناگرێتەوە وجارێکی تر باری سەرشانی مووچەخۆران و چینی هەژاران قورستر دەکات.!

*ئابوریناس